Leven en werk van Jules Verne (1828-1905)

Leven van Jules Verne
Werk van Jules Verne
Lezen over Jules Verne

Dit artikel is geschreven door Kees Waij, lid van het Jules Verne Genootschap. Het is een licht gewijzigde versie van een artikel dat verscheen in Holland SF, zomer 1998.

Het is niet veel schrijvers vergund om bijna honderd jaar na hun dood door een breed publiek gekend en gelezen te worden. Merkwaardig is het zelfs te noemen als hun boeken nog steeds over de hele wereld worden herdrukt, bewerkt en verfilmd. Jules Verne is een van die schrijvers.
Jules Verne heeft voor het grote publiek een vertrouwde klank. Het is dan ook geen wonder dat deze naam en/of een duidelijke verwijzing naar de titel van een van zijn boeken nog steeds als aandachtstrekker worden gebruikt. Het Nationaal schoolmuseum te Rotterdam bijvoorbeeld, organiseerde een tentoonstelling met de naam: “Een reis om de wereld in tachtig schoolplaten”. Ook als er iets interessants of merkwaardigs is gebeurd, wordt Verne door de pers al snel aangehaald. Het aantal biografieën dat in boek en tijdschrift over hem verschenen is, vult een modale boekenkast. Indrukwekkende titels vaak, zoals: Jules Verne, de man die de toekomst uitvond of Jules Verne kreeg gelijk en hoe! Maar ook: Jules Verne, ontdekkingsreiziger op pantoffels! In reclames komen we de naam van Verne ook vaak tegen.

Jules Verne: zijn leven

Om het fenomeen Jules Verne beter te begrijpen moeten we terug naar de vorige eeuw. Op 8 februari van het jaar 1828 om 12 uur precies werd Jules Verne te Nantes geboren. Zijn geboortehuis stond aan een oude kade langs de Loire. Zijn vader was notaris en volgens goed burgerlijk gebruik moest Jules, als oudste zoon, zijn vader later opvolgen. Een eigen keuze werd hem niet gelaten. Hij moest rechten gaan studeren.
Jules Verne groeide op in een tijd van stormachtige technische ontwikkeling; een tijd ook waarin de spoorweg en de passagiersscheepvaart tot grote bloei kwamen. Er gaat een verhaal dat Jules Verne als avontuurlijk en verliefd jongetje van huis wegliep en zich op de Coralie inscheepte om in Indië een koralen halssnoer voor zijn nichtje Caroline te kopen. Zijn vader die hier, louter bij toeval, van hoorde wist hem op het laatste ogenblik van boord te halen. Jules beloofde bij die gelegenheid in het vervolg alleen nog maar in zijn fantasie te zullen reizen. Een mooi verhaal, maar hoogstwaarschijnlijk niet waar. Het Jules Verne-project van Frans Marijnissen in Groningen in de jaren tachtig, maar ook vele biografieën over Verne zijn op dit “sprookje” gebaseerd. Met het nichtje werd het overigens ook niets. Jaren later huwde zij met een twintig jaar oudere, doch steenrijke grootgrondbezitter.
Het verhaal gaat ook dat zijn voorliefde voor Robinsonnades terug te voeren is op een jongensavontuur. Jules huurde op een dag voor een paar francs een gammel roeibootje en zakte de rivier af. Op een gegeven ogenblik maakte het bootje water, liep snel vol en zonk. Onze held kon zich redden op een van de vele zandbanken. Gelukkig was deze niet ver van de oever. Voor het avondmaal was hij weer thuis.
Na het behalen van zijn gymnasiumdiploma gaat Verne naar Parijs om rechten te studeren. Naast zijn studie schrijft hij blijspelen en smaakt in 1850 het genoegen dat zijn eerste stuk Les pailles rompues wordt opgevoerd. Bovendien schrijft hij korte verhalen voor het tijdschrift Musée des familles. In deze tijd raakt hij bevriend met vader en zoon Dumas, aan hen dankt hij zijn introductie in de uitgaande schrijverswereld van Parijs.
In 1852 schrijft Jules zijn ouders dat hij geslaagd is voor zijn examen, maar dat hij niet op het kantoor van zijn vader zal komen werken. Hij blijft in Parijs en zal eens een belangrijk schrijver worden. “La littérature avant tout”. Om dit doel te verwezenlijken moet hij werk vinden, want zijn vader trekt prompt zijn toch al minimale toelage in. Hij is ondermeer repetitor voor jonge studenten en secretaris van een klein theater.
Vier jaar later, in 1856, ontmoet hij zijn toekomstige vrouw Honorine de Viane. Zij is een jonge weduwe met twee dochtertjes. Jules die een redelijk inkomen nodig heeft om te kunnen trouwen wordt op aanraden van zijn zwager en met behulp van de bruidsschat van Honorine wisselagent. Zonder veel vertoon vindt het huwelijk in 1857 plaats; het jonge stel blijft, zonder de kinderen, in Parijs wonen.
Jules maakt in deze tijd, zonder Honorine, samen met en op kosten van zijn vriend Hignard reizen naar Schotland (1859) en Scandinavië (1861). Tijdens de vakantie in Noorwegen wordt zijn eerste en enige zoon Michel geboren. Later zal Jules samen met zijn broer Paul aan boord van de “Great Eastern” een reis naar Amerika maken.

De doorbraak en het succes

Het is inmiddels al 1862, Jules Verne is al 34 jaar, en is er nog steeds niet in geslaagd om als schrijver erkenning te krijgen. Op een dag gaat hij op aanraden van Dumas met een manuscript naar de uitgever en schrijver Jules Hetzel. Deze leest het verhaal aandachtig en herkent de hand van een meesterverteller. Hij wil het boek echter alleen publiceren als het omgewerkt wordt naar zijn aanwijzingen. Verne is blij dat hij eindelijk een kans krijgt en herschrijft zijn verhaal in recordtijd.
Het concept van Hetzel, educatieve, populair-wetenschappelijke jongensboeken waarin moedige volwassen mannen de hoofdrol spelen, blijkt een schot in de roos. Vijf weken in een luchtballon is het eerste grote succes van Verne. Hetzel, heel slim, bindt Verne aan zich met een contract. Twee boeken per jaar volgens genoemd principe; een vast inkomen en een gedeelte van de winst. Eindelijk kan Jules Verne van zijn pen gaan leven. Voor de uitgifte van de verhalen wordt een vast procédé gevolgd. Eerst als feuilleton in het tijdschrift Magasin illustré d’éducation et de récréation vervolgens als klein, niet geïllustreerd boek, daarna pas in groot formaat en overvloedig geïllustreerd. Zijn leven lang zal Hetzel Jules Verne blijven begeleiden, adviseren en corrigeren. Hetzel is zuinig op zijn lezerskring. In de verhalen mogen geen politiek-gevoelige zinsneden voorkomen. Het boek Michael Strogoff bijvoorbeeld, wordt eerst met de Russische ambassadeur besproken.
Jules is een gehoorzaam schrijver. Steeds volgt hij, grommend soms, de aanwijzingen van zijn broodheer die vaak genadeloos hele stukken wegstreept. Een enkele maal wordt zelfs een boek in zijn geheel geweigerd. Dit lot trof bijvoorbeeld Parijs in de 20e eeuw dat nu al weer een paar jaar geleden met veel tam-tam op de markt werd gebracht. Het verhaal werd indertijd niet voor publicatie geschikt bevonden, omdat het een te sombere kijk gaf op de ontmenselijking van de samenleving door de voortschrijdende technologie.
Jules is een zorgvuldig en nauwgezet schrijver. Om zijn boeken wetenschappelijk te onderbouwen leest hij veel vaktijdschriften. Ook spreekt hij met ontdekkingsreizigers en geleerden van naam. Door laatstgenoemden laat hij soms voor zijn boeken belangrijke berekeningen uitvoeren. Al wat zijn aandacht trekt en wat hij denkt te kunnen gebruiken in een toekomstig verhaal, legt hij vast op ontelbaar vele kaartjes.

Niet alles is succes

Zijn boeken worden bekroond. Helaas echter krijgt hij, ondanks het lobbyen van goede en invloedrijke vrienden, niet de door hem zo felbegeerde plaats in de Academie Française.
Het jaar 1886 roept nog steeds onopgeloste vragen op. Op 15 februari verkoopt hij, zonder enige aanleiding, zijn jacht de Michel III voor een bodemprijs aan een handelaar die het later met grove winst aan de prins van Monaco zal doorverkopen. Korte tijd later, op 10 maart, wordt een moordaanslag op hem gepleegd. Van de twee afgevuurde kogels raakt een hem in de voet. Deze verwonding maakt hem voor de rest van zijn leven invalide. De dader blijkt de zoon van zijn broer Paul, zijn lievelingsneef Gaston, te zijn. Gaston komt in een tehuis voor geesteszieken terecht. Het waarom van deze aanslag is nooit verklaard; de Vernes weigerden erover te spreken. Ook de pers deed er na enige dagen het zwijgen toe. Zeven dagen na de aanslag, merkwaardig toeval, komt de oude Hetzel te overlijden. Diens zoon Jules Hetzel junior neemt de uitgeverij over.
Jules Verne blijft schrijven, tot aan zijn dood toe twee boeken per jaar, maar de kwaliteit van zijn verhalen gaat achteruit. De verkoop stagneert, sommige boeken halen de 3000 verkochte exemplaren niet eens terwijl dat er in zijn glorietijd 30.000 – 50.000 waren. Zijn gezichtsvermogen gaat achteruit en hij lijdt aan suikerziekte.

Het einde

Op 24 maart 1905 overlijdt Jules Verne te Amiens. Hij heeft dan meer dan zestig wonderreizen op zijn naam staan. Zijn werk is van alle Franse schrijvers het meest vertaald.
Nog heden ten dage staan in Frankrijk zijn boeken op de top-tien van de gewone man. Duizenden mensen bewijzen hem de laatste eer. Zijn grafsteen is eenvoudig. Later zal zijn zoon Michel deze vervangen door een merkwaardig grafmonument vol symboliek.

Het werk van Jules Verne

Dit is een globaal overzicht van Jules Verne’s werk. Hij schreef korte verhalen, toneelstukken, gedichten, romans, aardrijkskundige verhandelingen enz. Veel van zijn werk is in het Nederlands vertaald. In dit overzicht gaat het om de romans en novellen. Het werk van Jules Verne is in vier categorieën onder te verdelen (Boudet, 1977):

  1. Reisromans: hierin staat het volbrengen van een reis centraal. Voorbeelden: De reis om de wereld in 80 dagen, Vijf weken in een luchtballon, De ijssphinx.
  2. Vrijheidsromans: hierin staan vragen over legitimiteit, nationalisme en onafhankelijkheid centraal. Er is sprake van politieke (avonturen-)romans. Voorbeelden: Mathias Sandorf, De 500 miljoen van de Begum, De strijd tussen Noord en Zuid.
  3. Robinsonnades: hierin is een eilandavontuur het uitgangspunt. Voorbeelden: Het geheimzinnige eiland, Een leerschool voor Robinsons en Twee jaar vakantie.
  4. Novelle-type: hierin staan romaneske thema’s als liefde, misdaad of een humoristische gebeurtenis centraal. Voorbeelden: Dokter Ox, De groene straal en Een drijvende stad.

De korte verhalen, vaak in de Nederlandse uitgaven als “opvulling” opgenomen, sluiten veelal aan bij het vierde thema.
Een aantal typische Verne-kenmerken zijn:
wetenschap: er komt veel kennis voor op het gebied van aardrijkskunde, sterrenkunde, geologie en natuurkunde.
techniek: zaken als transport, communicatie, elektrische apparatuur worden vaak beschreven. Verne volgde de ontwikkeling goed en “voorspelde” daardoor een aantal zaken.
politiek: belangrijke politieke ontwikkeling waren voor Verne aanleiding om een boek te schrijven (bijv. de Griekse onafhankelijkheidsstrijd). Ook beschrijft hij een aantal utopische, idealistische staatsvormen.
natuur: de elementen der natuur zijn voor Verne heel belangrijk. Ze zijn onderwerp van een roman of ze vormen de basis voor een roman (schipbreuk of storm die een Robinsonnade inluidt).

Jules Verne in het Nederlands

De werken van Verne in het Nederlands zijn op zeker honderd verschillende manieren uitgegeven. Talloze uitgevers hebben één of meerdere werken van Verne in hun fonds. De bekendste manier van uitgeven is het “blauwe bandje”, jarenlang door uitgeverij Elsevier uitgebracht (oorspronkelijk van uitg. van Santen en uitg. Robbers). Op dit moment worden de werken van Verne nog op een paar manieren uitgegeven of bewerkt (o.a. in pocket- en stripvorm).De verschillen in de uitgaven zitten in: bewerking, uiterlijk, strip of proza, film of cassette enz. enz. Er zijn een aantal vormen van uitgeven of bewerken:

Voor meer informatie:
Zie: De Nederlandse Jules Verne bibliografie.
Zie: Een overzicht van Nederlandse vertalingen van Jules Verne’s werk.

Lezen over Jules Verne

Wilt u meer lezen over Jules Verne, dan heeft u hier een aantal titels:

Boeken

Periodieken

Artikelen

Alleen een aantal (boeiende) Nederlandstalige artikelen zijn opgenomen.